Jump to content

Afikyikɔ mu yareɛ

Ɛfi Wikipedia
Wɔatwerɛ nsɛm wei ɛwɔ Asante kasa mu
menstrual disorder
subclass offemale reproductive system disease Sesa
health specialtyobstetrics and gynaecology Sesa
NCI Thesaurus IDC34815 Sesa

Afikyikɔ mu yareɛ (brɔfo kasa mu, Menstrual disorder) yɛ tebea biara a ɛnteɛ a ɛfa ɔbea Afikyikɔ ho. Ɛyɛ ɔhaw ahorow a ɛka tebea horow a ɛka brayɛ daa, mpɛn dodow, bere tenten, ne ne sɛnkyerɛnne ahorow ho[1][2]. Wɔ Ghana no, saa ɔhaw ahorow yi abu so wɔ mmea a wɔadu awo mfe mu na ebetumi aka wɔn asetra paa kɛse[3].

Afikyikɔ mu yareɛ ahorow bi ne dysmenorrhea (bere a ɛyɛ yaw), amenorrhea (bere a wonyɛɛ bra), menorrhagia (bere a ɛwɔ brayɛ no mu), ne brayɛ a ɛnkɔ so daa[3].

Sɛnkyerɛnne[sesa]

Awotwaa bi mfonini

Nsɛnkyerɛnne ahorow a ɛkyerɛ sɛ obi anya Afikyikɔ mu yareɛ haw no betumi de adwennwen kɛse aba. Mogya a ɛba awotwaa mu a ɛnteɛ (AUB) betumi ayɛ haw baako a ɛde Afikyikɔ mu yareɛ ba[4][5]. Nsɛnkyerɛnne ahorow no bi nso nne tipaeɛ, ɔyaw a emu yɛ den, basaayɛ, mogyatu, fikyikɔ a etwa ntɛm ne Nkate fam ahoyeraw[6][7].

Ma ɛde ba[sesa]

Wɔ Ghana no, nneɛma ahorow na ɛma Afikyikɔ mu yareɛ ahorow no ne nye awosu mu haw, asetra kwan, ne akwahosan ho nhyehyɛe a wobenya. Nneɛma afoforo a ɛdeAfikyikɔ mu yareɛ ba ne awotwaa mu ntini a ɛyɛ den, nkwaadɔm a ɛnkari pɛ, mogya a abobɔ ntoa, kokoram, ne nyarewa a wonya fi nna mu te sɛ HIV-AIDS.

Aduandi a enyɛ papa[sesa]

Aduan pa a wonnya nni ne aduannuru a ɛho hia a wonnya no na ɛtaa de Afikyikɔ mu haw ba mmea so. Aduan a ɛmfata a wodi anaasɛ aduan a ɛdɔɔso a wonnya no betumi de nsɛm te sɛ Afikyikɔ a ɛnkɔ so daa, Afikyikɔ a ɛka akyi, ne mogya a ɛgu kɛse aba[8][9].

Adwennwen ne Adwene mu Akwahosan[sesa]

Adwennwen a ɛkɔ soro ne adwenemyare betumi asɛe Afikyikɔ kyinhyia no denam hypothalamus a ɛhwɛ hormone dwumadie so a entumi enyɛ adwuma yie aber yi mu nti[10][11]. Adwene mu akwahosan tebea horow te sɛ dadwen ne adwenemhaw nso tumi ma Afikyikɔ mu yareɛ ahorow yi ba[12][13].

Akwahosan Ho Nkɔso[sesa]

Akwahosan ho nhyehyɛe ne Afrikyikɔ ho akwahosan ho nkyerɛkyerɛ a wonnya pii betumi ama obi anya Afikyikɔ mu yareɛ ahorow.

Amammerɛ mu Nneyɛe[sesa]

Amammerɛ mu gyidi ne nneyɛe a ɛfa Afikyikɔ ho wɔ Ghana betumi anya sɛnea wohu Afikyikɔ mu yareɛ ahorow na wodi ho dwuma no so nkɛntɛnso kɛse. Wɔ mpɔtam pii no, wobu mmea a wɔakɔ Afikyi anaa wɔayɛ bra sɛ wɔn ho ntew na wɔtaa yi wɔn fi dwumadi ahorow te sɛ aduannoa, nyamesom guasodeyɛ ahorow a wɔkɔ, ne fekubɔ ahorow mu. Saa animtiaabu yi ma wɔn ani wu, na ɛma ɛyɛ den ma mmea sɛ wɔbɛhwehwɛ mmoa wɔ afikyikɔ mu yareɛ ahorow ho[14].

Atetesɛm mu gyidi ahorow a ɛwɔ Ghana ne aman foforo titiriw Afrika aman ahorow nso betumi ama wɔde nhabannuru adi dwuma sen sɛ wɔde nnuruyɛfo afotu bɛma, na ɛno betumi ama amanehunu ne nsɛnnennen no akyɛ[15][16].

Ɛsɛ sɛ mmɔden a wɔbɔ sɛ wɔbɛma Afikyikɔ ho akwahosan atu mpɔn no fa akwan horow amammerɛ endi mu betumi de ɔhaw aba ne ayaresa a wobenya ho nkuran[17].

Ne hu[sesa]

asene mu nhwehwɛmu

Wɔde aduruyɛ ho abakɔsɛm a emu dɔ ne nipadua mu nhwehwɛmu na efi ase hu na nea ɛka ho bio ne berɛmo mu nhwehwɛmu ne ɛtɔ mmere bi a Pap smear[18].

Nsɔano[sesa]

Afikyikɔ mu yareɛ ahorow a wɔhwɛ so wɔ Ghana no fa aduruyɛ ne akwan a ɛnyɛ aduruyɛ nyinaa ho.

Aduruyɛ mu nneɛma a wɔde di dwuma no bi ne hormone ayaresa, nnuru a wɔde si ɛyaw ano, ne oprehyɛn a wobetumi apaw ama nnipa a ne de emu ayɛ den. Aduan pa ho akwankyerɛ ho hia na ebɛboa atwe adwene asi aduan a wɔbɛma atu mpɔn so de adi sintɔ ahorow a ebetumi ama afikyikɔ a ɛnkɔ so yiye aba no ho dwuma[19]. Nhomasua ne nhumu nya botae ne sɛ ɛbɛma afikyikɔ akwahosan ho ntease akɔ soro denam nhyehyɛe ahorow a wɔyɛ wɔ sukuu ne mpɔtam ahorow so[20]. Bio nso, amammerɛ mu animtiaabu ne nneyɛe a ɛka afikyikɔ akwahosan wɔ ɔkwan a enye so a wobedi ho dwuma no ho hia na ama wɔanya kwanpa a ɛbɛboa mmea[19][21].

Sua pii[sesa]

Beaɛ a menyaa mmoa fii[sesa]

  1. Menstrual disorders Information | Mount Sinai - New York (in American English), retrieved 2024-06-23
  2. Menstrual Disorders - HealthyWomen (in English), retrieved 2024-06-23
  3. 3.0 3.1 Ayokunle Osonuga, Martins Ekor (2019-12-01), "Risk factors for dysmenorrhea among Ghanaian undergraduate students", African Health Sciences, vol. 19, no. 4, pp. 2993–3000, doi:10.4314/ahs.v19i4.20, ISSN 1680-6905, PMC 7040311, PMID 32127874, retrieved 2024-06-23
  4. Shaik Khathi Jathul Khubra (2023-03-05), "Correlation of Thyroid Disorders with Abnormal Uterine Bleeding (AUB)", International Journal of Science and Research (IJSR), vol. 12, no. 3, pp. 397–400, doi:10.21275/sr23307135642, ISSN 2319-7064, retrieved 2024-06-23
  5. Becky MacGregor, Malcolm G. Munro, Mary Ann Lumsden (2023-08-01), "Therapeutic options for the management of abnormal uterine bleeding", International Journal of Gynecology & Obstetrics (in English), vol. 162, no. S2, pp. 43–57, doi:10.1002/ijgo.14947, ISSN 0020-7292, retrieved 2024-06-23{{citation}}: CS1 maint: multiple names: authors list (link)
  6. Menstrual Disorders - Symptoms and Treatment (in English), 2022-05-05, retrieved 2024-06-23
  7. Medindia (2022-01-25), Menstrual Disorders
  8. Natalie Brown, Daniel Martin, Mark Waldron, Georgie Bruinvels, Lucy Farrant, Ruth Fairchild (2023-09-25), "Nutritional practices to manage menstrual cycle related symptoms: a systematic review", Nutrition Research Reviews (in English), pp. 1–24, doi:10.1017/S0954422423000227, ISSN 0954-4224, retrieved 2024-06-23{{citation}}: CS1 maint: multiple names: authors list (link)
  9. Reihaneh Taheri, Fakhrodin Mesbah Ardekani, Hadi Raeisi Shahraki, Neda Heidarzadeh-Esfahani, Salimeh Hajiahmadi (2020-11-23), "Nutritional Status and Anthropometric Indices in relation to Menstrual Disorders: A Cross-Sectional Study", Journal of Nutrition and Metabolism, vol. 2020, p. 5980685, doi:10.1155/2020/5980685, ISSN 2090-0724, PMC 7803165, PMID 33489364, retrieved 2024-06-23{{citation}}: CS1 maint: multiple names: authors list (link)
  10. GoodR Health (2024-04-29), How Does Stress Affect Your Period?
  11. thetherapist (2024-05-16), The menstrual cycle and mental health
  12. Alice Broster, How Your Mental Health & Menstrual Cycle Are Linked (in English), retrieved 2024-06-23
  13. Science Direct (2017-03-01), The association between mental health problems and menstrual cycle irregularity among adolescent Korean girls
  14. ResearchGate (2017-05-01), Menstrual hygiene management among adolescent girls in sub-Saharan Africa
  15. ScienceDirect (2017-04-01), Cultural aspects and mythologies surrounding menstruation and abnormal uterine bleeding
  16. Renske Mirjam van Lonkhuijzen, Franshelis Katerinee Garcia, Annemarie Wagemakers (2023-07-03), "The Stigma Surrounding Menstruation: Attitudes and Practices Regarding Menstruation and Sexual Activity During Menstruation", Women's Reproductive Health (in English), vol. 10, no. 3, pp. 364–384, doi:10.1080/23293691.2022.2124041, ISSN 2329-3691, retrieved 2024-06-23{{citation}}: CS1 maint: multiple names: authors list (link)
  17. Donna Ciccia, Aunty Kerrie Doyle, Cecilia H. M. Ng, Mike Armour (2023-07-07), "Indigenous Peoples' Experience and Understanding of Menstrual and Gynecological Health in Australia, Canada and New Zealand: A Scoping Review", International Journal of Environmental Research and Public Health, vol. 20, no. 13, p. 6321, doi:10.3390/ijerph20136321, ISSN 1661-7827, retrieved 2024-06-23{{citation}}: CS1 maint: multiple names: authors list (link)
  18. Menstrual Disorders | Baylor Medicine (in English), retrieved 2024-06-23
  19. 19.0 19.1 unicef, Guidance on Menstrual Health and Hygiene (PDF)
  20. The Lancet Public Health (2022-01-11), Menstrual health is a public health and human rights issue
  21. Julie Hennegan, Zay Yar Swe, Kyu Kyu Than, Calum Smith, Lidwien Sol, Hilda Alberda, Justine N. Bukenya, Simon P. S. Kibira, Fredrick E. Makumbi, Kellogg J. Schwab, Peter S. Azzopardi (2022-03-24), "Monitoring Menstrual Health Knowledge: Awareness of Menstruation at Menarche as an Indicator", Frontiers in Global Women's Health, vol. 3, p. 832549, doi:10.3389/fgwh.2022.832549, ISSN 2673-5059, PMC 8988033, PMID 35400130, retrieved 2024-06-23{{citation}}: CS1 maint: multiple names: authors list (link)