Ghana kasa ahodoɔ

Ɛfi Wikipedia
Wɔatwerɛ nsɛm wei ɛwɔ Asante kasa mu
Aban ahyɛnsodeɛ wɔ brɔfomu wɔ Accra

Ghana yɛ kasahodoɔ man a kasa bɛyɛ aduɔwɔtwe na wɔka wɔmu. Brɔfo kasa a Ghana sodifoɔ de gyaaɛ no abɛyɛ Ghanaman kasapɔn ne dwumadie kasa. Ɔman adehyekasa nyinaa no deɛ Akan na dodoɔ ka.

Ghana nnipakuo bɛboro aduɔson a ɛbiara wɔ ne kasa a ɛda nso. Kasa a nnipakuo bi ka no deɛ ɛmu nnipa hodoɔ nyinaa te aseɛ. Ɛbi te sɛ Dagbanli ne Mampelle kasa a Northern Regionfoɔ ka no, Frafrafoɔ ne Waalifoɔ a ɛwɔ Ghana ha Upper West Region. Kasa nnan yi firi Mole-Dagbani kasakuo mu.

Kasa yi mu dubaako na aban asɔmu de yɔ adwuma: Akan nnipakuo kasa miɛnsa (Akuapem Twi, Asante Twi, ne Fante) ne Mole-Dagbani kasa mienu (Dagaare ne Dagbani). Deɛ ɛka ho no ne Ɛwɛ, Dangme, Ga, Nzema, Gonja, ne Kasem.

Kasa a aban asɔ mu[sesa]

Kasa a aban asɔmu no yɛ dubaako ana nkron, gyina sɛdeɛ wobɛfa no, sɛ Akuapem Twi, Asante, ne Fante yɛ kasa baako anaasɛ mmiɛnsa. Bureau of Ghana Languages a ɔtee no 1951 na ɔboa kasa no twerɛ ne ne nwomayɔ ne adeɛ. Berɛ a na wɔka Ghana kasa wɔ mfitiaseɛ sukuu no na saa kasa yi na wɔde di dwuma. Saa kasa yi nyinaa ka Niger-Congo kasakuo a ne nkorabata dɔɔso no ho.

Akan (Fante, Asante Twi and Akuapem Twi)[sesa]

A map of Ghana's ethno-linguistic areas.

Akan ka Kwa nkorabata a ɛwɔ Niger-Congo kasakuo no ho, na ɛyɛ kasapɔn a ne nsonoɛ no wɔ anoano. Ɛmu miɛnsa na aban agye atomu de yɛ adwuma: Fante, Asante Twi, ne Akuapem Twi. Yɛka Akan afaafa no bomu a ɛno ne kasa a dodoɔ ka wɔ Ghana.

Ewe[sesa]

Ɛwɛ yɛ Gbe kasa a Niger-Congo nkorabata Volta-Niger nnipakuo na wɔka. Wɔka Ɛwɛ kasa no wɔ Ghana, Togo ne Benin, ɛna West Nigeria nso ka no kakraa bi.

Dagbani[sesa]

Dagbani yɛ Guru kasa no mu baako. Ɛfiri Mole-Dagbani nnipakuo a ɛwɔ Ghana ne Bukina Faso mu no. Dagombafoɔ a ɛwɔ Ghana Northern Region.

Dangme[sesa]

Dangme yɛ Ga-Dangme kasa a ɛwɔ Kwa kasapɔn no mu. Greater Accrafoɔ a ɛwɔ Ghana anaafoɔ-nifa soɔ ne Togo.

Dagaare[sesa]

Dagaare yɛ Gur kasa no mu baako.Ghana  Upper West Regionfoɔ na wɔka. Wɔka no wɔ Burkina Faso nso..

Ga[sesa]

Ga yɛ Ga-Dangme kasa a ɛfiri Kwa mu. Wɔka Ga wɔ Ghana anaafoɔ-nifa famu ne Ghana kuropɔn Accra beaɛ hɔnom.

Nzema[sesa]

Nzema is one of the Bia languages, closely related to Akan. It is spoken by the Nzema people in the Western Region of Ghana. It is also spoken in the Ivory Coast.

Kasem[sesa]

Kasem is a Gurunsi language, in the Gur branch. It is spoken in the Upper Eastern Region of Ghana. It is also spoken in Burkina Faso.

Gonja[sesa]

Gonja is one of the Guang languages, part of the Tano languages within the Kwa branch along with Akan and Bia. It is spoken in the Northern Region of Ghana and Wa

Kasa ahodoɔ a nnipa dodoɔ ka wɔ Ghana[sesa]

Hyehyɛpono yi gyina nimdeɛ a Ethnologue de ama so.

Rank Language Speakers
1 English 9,800,000
2 Akan (Fante/Twi) 9,100,000
3 Ghanaian Pidgin English 5,000,000
4 Ewe 3,820,000
5 Abron 1,170,000
6 Dagbani 1,160,000
7 Dangme 1,020,000
8 Dagaare 924,000
9 Konkomba 831,000
10 Ga 745,000
11 Farefare 638,000
12 Kusaal 535,000
13 Mampruli 316,000
14 Gonja 310,000
15 Sehwi 305,000
16 Nzema 299,000
17 Wasa 273,000
18 Sisaala, Tumulung 219,000
19 Sisaala, Western 219,000
20 Bimoba 176,000
21 Ahanta 175,000
22 Ntcham 169,000
23 Buli 168,000
24 Bisa 166,000
25 Kasem 149,000
26 Tem 134,000
27 Cherepon 132,000
28 Birifor, Southern 125,000
29 Anufo 91,300
30 Wali 84,800
31 Larteh 74,000
32 Siwu 71,900
33 Chumburung 69,000
34 Anyin 66,400
35 Nafaanra 61,000
36 Krache 58,000
37 Lelemi 48,900
38 Deg 42,900
39 Paasaal 36,000
40 Kabre, (language kabre) 35,642
41 Avatime 27,200
42 Kulango, Bondoukou 27,000
43 Sekpele 23,000
44 Delo 18,400
45 Jwira-Pepesa 18,000
46 Gua 17,600
47 Tampulma 16,000
48 Kulango, Bouna 15,500
49 Ligbi 15,000
50 Nawuri 14,000
51 Vagla 13,900
52 Tuwuli 11,400
53 Selee 11,300
54 Adele 11,000
55 Nkonya 11,000
56 Gikyode 10,400
57 Dwang 8,200
58 Akposo 7,500
59 Logba 7,500
60 Nkami 7,000
61 Hanga 6,800
62 Nyangbo 6,400
63 Chakali 6,000
64 Ghanaian Sign Language 6,000
65 Safaliba 5,000
66 Tafi 4,400
67 Fulfulde, Maasina 4,240
68 Adangbe/Dangbe 4,000
69 Konni 3,800
70 Adamorobe Sigh Language 3,500
71 Chala 3,000
72 Kamara 3,000
73 Kantosi 2,300
74 Kusuntu 2,100
75 Nchumbulu 1,800
76 Kplang 1,600
77 Dompo 970
78 Animere 700
79 Hausa Unclear
80 Lama Unclear
81 Nawdm Unclear

Kasa Nkyekyɛmu[sesa]

The language of Ghana belong to the following branches within the Niger–Congo language family:

  • Kwa languages (Akan, Bia, Guang in Tano; Ga and Adangme)
  • Gbe languages (Ewe)
  • Gur languages (Gurunsi, Dagbani, Mossi, Dagaare, and Frafra in Oti–Volta)
  • Senufo languages (Nafaanra)
  • Kulango languages
  • Mande languages (Wangara, Ligbi)

Older classifications may instead group them as Kwa, Gur, and Mande.

Hwɛ yei nso[sesa]

  • Ghana
  • Demographics of Ghana
  • Ghanaian English

Nkekahoɔ[sesa]

External links[sesa]