Agya

Ɛfi Wikipedia

Agya yɛ abofra bi awofo barima. Sɛ agya bi ne ne mma ntam abusuabɔ da nkyɛn a, ebia agya no ne abofra no benya awofo, mmara, ne asetra mu abusuabɔ a ɛde hokwan ne asɛyɛde ahorow bi ka ho. Agya a ɔfa abofra no yɛ ɔbarima a wabɛyɛ abofra no ɔwofo denam mmara kwan so nhyehyɛe a ɛfa abofra a wɔfa no sɛ wɔn ba no so. Agya a ɔwoo no ne ɔbarima awosu mu ade a ɛboa ma wɔbɔ akokoaa no, denam nna anaa mmadwoa a wɔde ma so. Agya a ɔwoo no betumi anya mmara kwan so asɛyɛde ahorow wɔ abofra a ɔntetee no ho, te sɛ sika fam mmoa ho asɛyɛde. Agya a wɔkyerɛ sɛ ɔyɛ ɔbarima a wɔkyerɛ sɛ ɔne abofra bi wɔ abusuabɔ nanso wonnya nkyerɛɛ no. Agya a ɔyɛ ɔbaatan yɛ ɔbarima a ɔyɛ abofra maame kunu na wobetumi ayɛ abusua kuw, nanso mpɛn pii no onni mmara kwan so hokwan ne asɛyɛde ahorow a ɔwofo wɔ wɔ abofra no ho.

Asɛmfua "agya" kyerɛ agya na sɛ wɔde toto ho a, ɛkyerɛ "ɛna" ma ɛna. Adeyɛ asɛmfua "agya" kyerɛ sɛ wobɛwo anaa wobɛwo abofra a edin "agya" nso fi mu. Agyanom a wɔwoo wɔn no nam mmadwoa nkwammoaa bi a X chromosome (ɔbea), anaa Y chromosome (ɔbarima) wom so na ɛkyerɛ wɔn ba no bɔbeasu.[1] Nsɛmfua a ɛfa ɔdɔ ho ne papa (dada, papa), baba, papa, pappa, papasita, (pa, pap) ne pop. Ɛtɔ mmere bi a wɔfrɛ ɔbarima a ɔyɛ nhwɛso a mmofra betumi ahwɛ no yiye sɛ agya-nsusuwii.

agya hokwan ahorow

Hokwan ahorow a agya bi wɔ sɛ ɔyɛ agya wɔ ne mma ho no gu ahorow kɛse wɔ ɔman biara mu a ɛtaa da sɛnea saa ɔmanfo no de ne ho bɛhyɛ mu ne dwumadi ahorow a wɔhwɛ kwan no adi.

Agyayɛ akwamma[sesa]

Awofo akwamma yɛ bere a agya bi gye n’ahome de hwɛ ne ba a wɔawo no foforo anaa wafa no sɛ ne ba no.[2] Agya akwamma a wotua ho ka no dii kan fii ase wɔ Sweden wɔ 1976 mu, na wotua ho ka wɔ Europa Aman Nkabom aman bɛboro fa mu.[3] Wɔ mmarima a wɔne wɔn ho da fam no, mmara no taa nyɛ nhyehyɛe biara sɛ agyanom biako anaa wɔn baanu nyinaa begye agyayɛ akwamma.

Mmofra a wɔhwɛ wɔn so

Agyanom hokwan ahorow ho akuw te sɛ Agyanom 4 Atɛntrenee kyerɛ sɛ abusua asennibea ahorow no yɛ animhwɛ tia agyanom.[4]

Mmofra mmoa

Mmofra mmoa yɛ sika a ɔwofo biako tua ɔfoforo no bere ne bere mu a ɛkɔ so; ɔwofo a onni ɔhwɛ so no na ɔtaa tua.

Agyayɛ ho nsisi

Wobu akontaa sɛ Britania agyanom mu 2% nya agyayɛ ho nsisi wɔ adeyɛ bi a ɛnyɛ agyayɛ mu, na wɔtete abofra a wogye di wɔ ɔkwan a ɛnteɛ so sɛ ɔyɛ wɔn asefo a wɔwoo wɔn no.[5]

Dwuma a agya no di[sesa]

Ɛkame ayɛ sɛ wɔ amammerɛ nyinaa mu no, wobu agyanom sɛ ahwɛfo a ɔto so abien[citation needed]. Saa adwene yi resakra nkakrankakra bere a agyanom pii abɛyɛ wɔn a wɔhwɛ wɔn titiriw, bere a ɛnanom kɔ adwuma, anaasɛ wɔ awofo a wonni ahokafo tebea horow ne awarefo a wɔyɛ mmarima a wɔne wɔn ho da mu no.

Agyayɛ wɔ Atɔe Fam Wiase

Wɔ Atɔe Fam no, agya a waware no ho mfonini sɛ nea onya akatua titiriw no resakra. Asetra mu tebea a ɛfa agyayɛ ho no di dwuma titiriw wɔ mmarima ne wɔn mma yiyedi mu.[6] Wɔ United States no, awofoɔ a wɔnwaree no mu 16% yɛ mmarima kɔsi afe 2013.[7]

Agya anaa agya-nsusuwii ho hia

Agyanom a wɔde wɔn ho hyɛ mu no de nsiesiei pɔtee a ɛfa nkɔso ho ma wɔn mma na wɔn ankasa nya nkɛntɛnso denam saa a wɔyɛ so. Agyanom akontaabu a wɔyɛ nnam betumi adi dwuma wɔ suban ne adwene mu haw ahorow a ɛso tew wɔ mmerante ne mmabaa a wɔadu mpanyin afe so mu no mu.[8] Agya–abofra a wɔde wɔn ho bɛhyɛ mu dodow a ɛkɔ soro no betumi aboa ma abofra asetra mu ahotɔ, nhomasua mu nkɔso,[9]: 5 ne tumi a wɔwɔ sɛ wobenya aware a ɛyɛ den sɛ ɔpanyin no akɔ soro. Ebia wɔn mma nso ani begye wiase a atwa wɔn ho ahyia no ho kɛse na wɔanya ɔhaw ahorow ano aduru ho nimdeɛ kɛse.[10] Mmofra a wɔne agyanom tetee wɔn no bu wɔn ho sɛ wɔn ho akokwaw wɔ adwene ne nipadua mu sen wɔn atipɛnfo a wonni agya.[11] Ɛnanom a wɔne wɔn agya bom tete mmofra no bɔɔ amanneɛ sɛ wɔne wɔn ba no nnya akasakasa a emu nyɛ den pii.[12]

Agya-mfonini no nyɛ abofra no agya a ɔwoo no bere nyinaa na mmofra binom benya agya a ɔwoo no ne agya a ɔyɛ ɔbaatan anaa ɔtete no nso. Sɛ wɔfa mmadwoa a wɔde ma so nyinsɛn abofra a, nea ɔde ma no bɛyɛ abofra no "agya a ɔwoo no".

Agyayɛ sɛ nipasu a ɛfata betumi agyina ofie nneɛma ne nneyɛe so. Sɛ nhwɛso no, nhwehwɛmu bi a wɔyɛe wɔ abusuabɔ a ɛda agyanom, wɔn mmabarima, ne ofie kɔmputa ntam no hui sɛ agya ne mmarimayɛ a wɔbɛkyekye no hwehwɛ sɛ agyanom da kɔmputa ho nimdeɛ adi.[13]

Awofoyɛ ho gyinaesi[sesa]

Roma mmara kyerɛkyerɛɛ agyayɛ mu sɛ "Mater semper certa; pater est quem nuptiae demonstrant" ("[Ena no nipasu] no yɛ nea ɛyɛ nokware bere nyinaa; agya no ne nea aware ntam no kyerɛ"). Nyansahu mu nhwehwɛmu a edi mu a aba nnansa yi, titiriw DNA nhwehwɛmu no ama abusua mmara a ɛfa agyayɛ ho no anya nsakrae ntɛmntɛm.

Abakɔsɛm a ɛfa agyayɛ ho[sesa]

Mmoa anini pii mfa wɔn ho nhyɛ wɔn mma ntetee mu. Nnipa nnipa nkɔsoɔ sɛ abɔdeɛ a wɔde wɔn ho hyɛ wɔn asefoɔ nteteeɛ mu no sii wɔ aboɔ berɛ no mu.[14]

Wɔ mfinimfini mmere mu ne nnɛyi Europa abakɔsɛm fa kɛse no ara mu no, na ɛnanom titiriw na wɔhwɛ mmofra, bere a agyanom a wɔwɔ aman pii mu no na wɔhwɛ abusua mũ no nyinaa so. Efi 1950 mfe no mu no, asetra mu nyansahufo ne mmea ho animdefo akasa atia mmarima ne mmea dwumadi ahorow kɛse wɔ Atɔe Fam aman mu, a ɔbarima a ɔhwɛ mmoa so no de ka ho. Nhyehyɛe ahorow de wɔn ani asi agyayɛ so kɛse sɛ adwinnade a wɔde bɛsakra mmarima ne mmea ntam abusuabɔ.[15] Nhwehwɛmu a efi aman ahorow mu kyerɛ sɛ efi afeha a ɛto so 20 mfinimfini no agyanom de wɔn ho ahyɛ wɔn mma hwɛ mu kɛse.[16][17][18][19]

Agyanom a wokunkum wɔn[sesa]

Wɔ adesamma abakɔsɛm a edi kan mu no, agyanom a wokunkum wɔn ho nsɛm a ɛda nsow aba. Nhwɛsoɔ:

Tukulti-Ninurta I (r. 1243–1207 A.Y.B.), Asiria hene no, n’ankasa babarima kum no bere a oyii Babilon fii ne nsam no.

Senaherib (r. 704–681 A.Y.B.), Asiria hene no, ne mmabarima baanu kum no esiane sɛ ɔguu Babilon ho fĩ nti.

Ɔhene Kassapa I (473 kosi 495 Y.B.) a ɔbɔɔ Sigiriya abankɛse a ɛwɔ tete Sri Lanka no kum ne papa ɔhene Dhatusena maa ahengua no.

Wɔkyerɛ sɛ Ɔhempɔn Yang a ofi Sui wɔ Chinafo abakɔsɛm mu no kum ne papa, Ɔhempɔn Wen a ofi Sui.

Beatrice Cenci, Italiani ɔdehye a sɛnea anansesɛm kyerɛ no, okum ne papa bere a ɔde no too afiase na ɔtoo no mmonnaa no. Wobuu no fɔ na wotwitwaa ne ti wɔ nsɛmmɔnedi no ho ne ne nuabarima ne ne mpena wɔ 1599 mu.

Wɔkyerɛ sɛ Lizzie Borden (1860–1927) de agyan kum ne papa ne ne mpena wɔ Fall River, Massachusetts, wɔ 1892. Wobuu no bem, nanso wɔda so ara gye ne ho a enni fɔ.

Iyasus I a ofi Ethiopia (1654–1706), a ɔyɛ Ethiopia ahempɔn akɛse a wɔyɛ akofo no mu biako no, ne babarima Tekle Haymanot tuu no fii n’ahenni so wɔ 1706 mu na akyiri yi wokum no.

Wɔ nnɛyi abakɔsɛm mu no, agya ne asefo ntam ntawntawdi ho nhwɛso ahorow nso aba, te sɛ:

Chiyo Aizawa kum n’ankasa papa a na wato no mmonnaa mfe dunum, wɔ October 5, 1968 mu, wɔ Japan. Asɛm a esii no sesaa Japan Nsɛmmɔnedi Mmara a ɛfa agyanom a wokunkum wɔn ho no.

Kip Kinkel (1982- ), Oregon abarimaa bi a wobuu no fɔ sɛ okum n’awofo wɔ fie ne ne mfɛfo sukuufo baanu wɔ sukuu mu wɔ May 20, 1998 mu.

Sarah Marie Johnson (1987- ), Idaho abeawa bi a wobuu no fɔ sɛ okum awofo baanu no nyinaa September 2, 2003 anɔpa.

Wɔbɔ amanneɛ sɛ Dipendra a ofi Nepal (1971–2001) kunkum n’abusua no fa kɛse no ara wɔ adehye anwummere adidi bi ase wɔ June 1, 2001, a n’agya Ɔhene Birendra, ne maame, ne nuabarima, ne ne nuabea ka ho.

Christopher Porco (1983- ), wobuu no fɔ wɔ August 10, 2006, sɛ okum ne papa na ɔbɔɔ mmɔden sɛ ɔde agyan kum ne maame.

Nsɛmfua a wɔde di dwuma[sesa]

Agyanom a wɔwoo wɔn

Baby Daddy – Agya a ɔwoo no a ɔsoa sikasɛm mu asɛyɛde wɔ abofra ho, nanso ɛna no ne no nni nkitaho kɛse anaasɛ ɔne no nni nkitaho biara.

Agya a ɔwoo no – abofra a ɔwoo abofra a esiane sɛ wɔfa no sɛ ɔyɛ ne ba anaa awofo ntetewmu nti, ɔntete abofra no anaasɛ ontumi nhwɛ bi.

Agya a ɔwoo no – anaasɛ ɛtɔ da bi a wɔfrɛ no "Agya" kɛkɛ no yɛ abofra bi awosu mu agya.

Agya a ɔwu akyi – agya wui ansa na wɔrewo mma (anaasɛ mpo wonyinsɛnee wɔ awotwaa a wɔde nsa ayɛ ho).

Agya a wɔkyerɛ sɛ ɔware – ɔbarima a ɔwaree a wɔankyerɛ ne mmara kwan so abusuabɔ a ɔne abofra wɔ nanso wɔkyerɛ sɛ ɔyɛ anaa ɔka sɛ ebia ɔyɛ abofra bi agya a ɔwoo no.

Nkwaboaa a wɔde ma – agya a ɔno ne mmadwoa a wɔammɔ ne din anaasɛ wonim no a ɔde ne mmadwoa ma sɛ wɔmfa nni dwuma wɔ afiri a wɔde hyɛ nipadua mu anaasɛ in vitro fertilisation mu sɛnea ɛbɛyɛ a ɔbɛwo abofra ama ɔbea a ɔto so abiɛsa. Afei nso wɔde di dwuma sɛ slang asɛmfua a ɛkyerɛ "baby daddy".

Agya a ɛyɛ nwonwa – baabi a na mmarima no nnim sɛ abofra bi wɔ hɔ kosii sɛ ebia mfe bi akyi

Agya a onnii mfe aduonu/agya a ɔyɛ mmabun – Agya a ɔda so ara yɛ ɔbabun.

Nea ɛnyɛ abɔde mu nneɛma (asetra ne mmara mu abusuabɔ) .

Adoptive father – agya a wagye abofra ayɛ ne ba

Cuckolded father – baabi a abofra no yɛ ade a efi ɛna no awaresɛe abusuabɔ mu ba

DI Paapa – asetra/mmara kwan so agya a mmofra a wɔwo wɔn denam Donor Insemination so (baabi a wɔde ɔdemafo bi mmadwoa dii dwuma de nyinsɛn DI Paapa no hokafo) .

Agya-asew – obi hokafo agya

Foster father – ɔbarima bi na ɔtete abofra a ɔnyɛ agya a ɔwoo no anaa ɔgyee no ba mpɛn pii sɛ awarefoɔ fa.

Ɛna hokafo – adwene a ɛne sɛ mprempren ɔhokafo no hyɛ agya dwumadi ma

Ɛna kunu – wɔ tumidi ahorow bi ase (e.g. wɔ Quebec ɔman mmara mu), sɛ ɛna no ware ɔbarima foforo a, wɔbɛkyerɛ nea otwa to no ase sɛ agya no

Agya a wosusuw sɛ ɔyɛ – Baabi a agya a wosusuw sɛ ɔyɛ agya no akyerɛ sɛ ɔbarima yɛ abofra bi agya a sɛ ebia ɔyɛ agya a ɔwoo no ankasa anaasɛ ɔnyɛ no mfa ho

Social father – baabi a ɔbarima bi fa de facto asɛyɛde to abofra bi ho, te sɛ nea ɔhwɛ obi a wɔagyaw no hɔ anaa wayɛ nyisaa (wɔfrɛ abofra no sɛ "abusua no ba" wɔ Engiresi mmara mu) .

Stepfather – agya a ɔware a ɔnyɛ awofo a abofra no fi abusuabɔ bi a atwam mu

Agyayɛ a wɔde nkitahodi gyinabea kyerɛkyerɛ mu

Agya a onni hɔ – agya a ontumi anaasɛ ɔrennya bere ne ne ba(mma) .

Agya a ɔto so abien – obi a ɔnyɛ ɔwofo a ne nkitahodi ne mmoa yɛ den araa ma ɛbɛn awofo abusuabɔ ba (wɔtaa de di dwuma ma anuanom mmarima a wɔanyinyin a wɔboa kɛse wɔ abofra ntetee mu, ɛtɔ mmere bi a mmarima a wɔn mfe akɔ anim a wɔhwɛɛ nnamfo nkumaa a wonni mmusua)

Stay-at-home dad – ɔbarima a ɔne ofiehwɛfo a ɔwɔ abofra yɛ pɛ, baabi a ne hokafo yɛ ɔhwɛfo

Nnawɔtwe awiei/akwamma agya – baabi a abofra (mma) ne agya nkutoo tena dapɛn awiei, nnapɔnna, ne nea ɛkeka ho.

Agya a ɛnyɛ onipa de[sesa]

Mmoa binom fam no, ɛyɛ agyanom na wɔhwɛ mma no.

Darwin ɔkɔre (Rhinoderma darwini) agyanom kura nkesua wɔ nne kotoku no mu.

Nsu mu nnomaa anini dodow no ara bɔ wɔn mma ho ban kɛse wɔ wɔn mma a wɔtete wɔn no mu, na wɔne mmea no kyɛ scout nnwuma. Nhwɛso ahorow ne akɔre, akraman, akɔre, akraman, ne ananse ahorow kakraa bi. Sɛ nsu mu nnomaa yi mu dodow no ara mmusua tu kwan a, wɔtaa tu kwan wɔ ntonto mu na mpɛn pii no agyanom no na wɔwɛn mma no wɔ nhama no awiei bere a ɛnanom no di kwan no anim no.

Po mu ɔpɔnkɔ a ɔyɛ ɔbea (Hippocampus) de nkesua gu kotoku a ɛwɔ onini no yafunu so no mu. Onini no yi mmadwoa gu kotoku no mu, na ɛma nkesua no nya nyinsɛn. Nkwaboaa no nyin wɔ ɔbarima no kotoku no mu, na wɔn kotoku ankorankoro a wɔde ahyɛ mu no na ɛma wonya aduan.

Catfish anini de wɔn nkesua gu wɔn anom, na wogyae adidi kosi sɛ wɔbɛtow.

Ɔhempɔn penguin mmarima nkutoo na wɔtow wɔn nkesua; mmea no nyɛ incubation biara. Sɛ́ anka onini biara besi berebuw no, ɔbɔ ne nkesua ho ban denam kari a ɔkari pɛ wɔ ne nan atifi, a wɔde mmofra kotoku titiriw bi ahyɛ mu no so. Nanso sɛ wɔtow nkesua no wie a, mmea no bɛsan akɔka abusua no ho.

Beaver mmarima ne mmea no bɔ wɔn mma ho ban wɔ wɔn asetra mu nnɔnhwerew kakraa bi a edi kan no mu. Bere a beaver mma no nyin no, wɔn agyanom bɛkyerɛ wɔn sɛnea wɔbɛhwehwɛ nneɛma a wɔde besisi wɔn ankasa atare na wɔasiesie, ansa na wɔahwete akɔhwehwɛ wɔn ankasa ahokafo.

Akraman agyanom boa ma wɔn mma aduan, bɔ wɔn ho ban, na wɔne wɔn di agoru. Wɔ tebea horow bi mu no, mpataku awo ntoatoaso pii te kuw no mu, na wɔma mmofra no nananom, wɔn maame nuabeanom/nuanom nuanom, ne anuanom hwɛ wɔn, de ka awofo ho. Agya ɔkraman nso ne nea ɔyɛ abɔmmɔ no fa kɛse no ara bere a mmea no rebɔ wɔn mma a wɔawo wɔn foforo no ho ban no.

Coyotes yɛ ɔyere biako na coyotes anini bɔ abɔmmɔ na wɔde aduan brɛ wɔn mma.

Dolphin agyanom boa ma wɔhwɛ mmofra no. Awofo baanu no nyinaa kura mmofra a wɔawo wɔn foforo wɔ nsu no ani kosi sɛ wɔn ankasa besiesie wɔn ho sɛ wobeguare.

Nnomaa ahorow dodow bi wɔ agyanom a wɔyɛ nnam a wodwen afoforo ho a wɔboa ɛnanom no te sɛ nsu mu nnomaa a yɛaka wɔn ho asɛm wɔ atifi hɔ no.

Sɛ nnipa da nkyɛn a, agyanom a wɔwɔ primate ahorow kakraa bi mu na wɔhwɛ wɔn mma. Wɔn a wɔyɛ saa ne tamarins ne marmosets.[20] Ɔhwɛ a emu yɛ den titiriw nso da no adi wɔ siamangs a agyanom soa nkokoaa wɔ wɔn afe a ɛto so abien akyi no mu.[20] Wɔ titi ne owl bonsu mu no agyanom soa wɔn nkokoaa bere no 90% a "titi bonsu nkokoaa nya ɔpɛ ma wɔn agyanom sen wɔn maamenom".[21] Silverback gorillas nni dwuma pii wɔ mmusua no mu nanso wɔn mu dodow no ara yɛ ade foforo a ɛbɔ mmusua no ho ban fi ɔhaw ho na ɛtɔ mmere bi a wɔbɛn atamfo de twetwe wɔn adwene sɛnea ɛbɛyɛ a n’abusua betumi aguan a obiara nhu.

Nanso, mmoa ahorow pii,[citation needed]. Onini no fi ɔbere no mu bere a waware akyi bere tiaa bi ne bere tenten ansa na wɔawo aba biara. Ɛyɛ mmea no na ɛsɛ sɛ wɔyɛ adwuma a ɛne sɛ wɔbɛhwɛ mmerante ne mmabaa no nyinaa.

Ɔsebɔ anini gyaw ɔbere no bere a waware akyi bere tiaa bi na obekum na ɛtɔ mmere bi a wadi ɔsebɔ ba biara a obehyia no, sɛ ba no yɛ ne de mpo a. Asono ɛnanom de wɔn mma mmofraase fa kɛse no ara bɔ wɔn ho ban fi anini ho. (Adwinni ahorow pii, te sɛ aguade ho dawurubɔ ne mfoninitwa mfiri, yɛ "papa asono" ho mfonini a efi ayamye mu bere a eyi ne nokwasɛm no bɔ abira koraa no.)

Akraman agyanom a wɔyɛ wɔn afie mu no nkyerɛ wɔn mma ho anigye kɛse, na ɛnte sɛ mpataku no, wɔne wɔn ahokafo nware ɔyere biako na enti ɛda adi sɛ wobegyaw wɔn bere a wɔaware awie no.

Gyata anini benya mma ho abotare, nanso wɔbɛma wɔn kwan ma wɔadi nam a efi mmoa a wɔawuwu no mu bere a wɔayɛ wɔn ma akyi nkutoo. Kakraa bi yɛ atirimɔdenfo koraa wɔ wɔn mma ho na wobetumi apira wɔn anaasɛ wobekunkum wɔn a wɔrenhyɛ wɔn abufuw kɛse.[citation needed] Onini a okum onini foforo de adi n’ahantan so no nso bɛtaa akum mma biara a ɛyɛ saa onini a ɔne no resi akan no dea. Nanso, ɛyɛ mmarima no nso na ɛyɛ wɔn asɛyɛde sɛ wɔwɛn ahantan no bere a mmea no bɔ abɔmmɔ no. Nanso agyata anini no nkutoo ne mpataa a wɔwɔ dwuma wɔ agyayɛ mu ankasa.

Mpɛn pii no, kraman anini nya kits ho kwan nanso ɛnte sɛ mmea no, wɔtaa nkyerɛ kit no ho anigye kɛse na wonim sɛ wɔne wɔn mma di agoru denneennen bere a wɔanyinyin no, titiriw wɔn mmabarima no. Ebia saa suban yi nso yɛ awosu bi a ɛne sɛ wɔbɛpam mmarima nkumaa no na wɔasiw abusuafo a wɔne wɔn ho da aware wɔ anuanom no ntam no ho. Awiei koraa no, mmea no bɛpete afi warren no mu bere a wɔanyin ara pɛ nanso agya no mpam wɔn sɛnea ɔtaa yɛ mmarima no no.

Apɔnkɔ apɔnkɔ ne mprako mprako nni dwuma kɛse biara wɔ awofoyɛ mu, na saa ara nso na wɔne wɔn ahokafo nware ɔyere biako. Wɔbɛma mmofra ho abotare akodu baabi, nanso esiane sɛ wɔyɛ mmarima a wɔyɛ basabasa nti, mpɛn pii no, mmerante ne mmabaa no ahoɔden a wɔde yɛ anigye no hyɛ wɔn abufuw, na ebetumi apira mmofra no anaasɛ wɔakum wɔn mpo. Enti, wɔmfa stud stallions ne mprako nsie wɔ pen koro mu sɛ wɔn mma anaa mmea afoforo.

Awiei koraa no, wɔ mmoa ahorow bi mu no, agya no anaa ɛna no mfa ɔhwɛ biara mma.

Eyi te saa wɔ nkoekoemmoa, mmoa a wɔwea fam, ne mpataa dodow no ara fam.