Akyimɔta Ntoasoɔ Sukuu

Ɛfi Wikipedia
Wɔatwerɛ nsɛm wei ɛwɔ Asante kasa mu

Akyimɔta Ntoasoɔ Sukuu [1][2], yε mmarimaa ne mmayewa Ntoasoɔ Sukuu a εwɔ Nkran brɔnɔɔ Akyimɔta a Nkran Mantam, mu wɔ Gana. Wɔtee Sukuu yi wɔ afe 1924. Owura Frεdrik Gɔden Guggisbεg, Dɔkota. Yakukbu Kwegyir Agri Ɔsɔfo Ales Gaaden Freisa. Wɔbuee Sukuu yi wɔ afe 1927. by Owura Frεdrik Gɔden Guggisbεg, ɔyε Enyiresi Aabkaese w Sikampono colony.Wɔsii Akyimɔta te sε, Ntoasoɔ Sukuu a na εwɔ Enyiresiman mu. Akyimɔta Ntoasoɔ Sukuu ne Ntoasoɔ Sukuu a εdi a εwɔ Sikampono ne mmarimaa ne mmayewa tumu kɔ.

Sukuu yi atete mpaninfoɔ ne adinkanfoɔ bebree a ɔfiri Gana ne akyirikyiri. Ebi Kwame Nkroma, Edwεd Akufo-Addo, Yeri Yohane Rɔlins, ne Yohane Ewans Atta Mills a wɔn nyinaa yε Gana Amanpanin a watwamu. Yohane Dramani Mahama nos firii n'adesua wɔ aha. Gana Manpanin Dokota. Kofi Abrefa Busia nso kyerεε adeε wɔ Akyimɔta. Afei nso Abibiman Ammanpanin mo bi te sε Simbabwe Mmapanin a ɔto do mmineu Rɔbεt Mugabe[3][4] ne Dawuda Gyawara a na ɔyε Gambia Manpanin a ɔdi kan nso kɔɔ Sukuu wɔ aha. Sam Gyimah,ɔyε Enyiresi Soafoɔ a ɔhwε Suapɔn so nso baa kɔɔ Sukuu wɔ aha. Nkorɔfoɔ a ɔkɔɔ wɔwie wɔn adesua wɔ Akyimɔta Ntoasoɔ Sukuu no wɔferε wɔn "Akora".

T.[5]

Abakɔsεm[sesa]

Wɔkoo Wiase Ntɔkwa εdi kan wieε no a Enyiresi Abankεse a na ɔwɔ Sika Mpoano hunu sε Nwomasua ho hia. Na afei nso na ohia Nwomasua Ntoasoɔ. Sika Mpoano. Guggisbεg, kaa sε "εwɔ mu sεε bea a wɔsua adeε baako anaa mmineu bi wɔ hɔ nanso nsosoeε εda Abibifo wɔnyaa wɔn nteteε firi Asukuu a w Enyiresi ne wɔn a wɔnyaa wɔn nteteε firi Abiniman mu no so. Na obiara nyεε ahoboa te sε no sε ɔbεhwε ama saa ntεnkyia wei ano asi seneε εbεyε Abibifoɔ nso bεnya nimdeε a εbεboa ama watu mpɔn. Nti εwɔsε ye kan yεn ho seneε εbεyε a yεbetumi ayi saa nyiyimu wei afiri hɔ ntεm[6]

 Wɔtee Akyimɔta Ntoasoɔ Sukuu wɔ Guggisbεg botae ne n'anisoadehunu a na ɔpε sε ɔde nsesa ba Nwomasua mu wɔ Sika Mpoano mu. Wɔ Ɔsanaa wɔ afe 1920 mu no, Guggisbεg hyiaa Ganani Dɔkota Yohane Kwegyir Agri maa ɔbεyεε n'adanfo. berε a ɔbaa Sika Mpoano sε Bawadwani ma Fεlps Stokes Sikafotoɔ Badwakuo ma Abibiman. Wɔ afe 1922, Guggisbεg gyinaa Fεlps Stokes Sikafotoɔ Badwakuo 1920 nsusoansoɔ krataa εfa Nwomasua ho no, yii Badwakuo sε wɔn wnyε nhwehwεmu na ɔnfa nkyerεkyerεmu mmra. Badwakuo no de baa sε wonte Akyimɔta Ntoasoɔ Sukuu seneε εbεyε bea wɔbεtete makyerεkyerεfoɔ adeε. Ahenfo bi te sε Nene Emmanuel Mate Kɔle, Kɔnɔ of Manya Krɔbo; Nana Sir Ofori Atta, Omanhene wɔ Akyem Abuakwa and Nana Amonoo V, Omanhene wɔ Anomabo ne Oman atitire bi te sε Onimuonyamfoɔ sε Benyamin Kwate Papafi ɔfiri Nkran Onimuonyamfoɔ. F. W Nana Brus , wn mmienu firi Nkranf O Onimuonyamfoɔ Tɔmas Hatton-Mils, a ɔfiri Nkram, Onimuonyamfoɔ E. Y P. Brown a Oguaa, a ne Onimuonyamfoɔ Y. E. Kaseli-Haifɔd of Sekunde nyinaa dii akɔtene wɔ Akyimɔta Ntoasoɔ Sukuu tee mu.


Mmarimaa Afie[sesa]

  • Freisa Fie (W) - n[7]
  • Agri Fie (E) - [8]
  • Guggisbεg Fie (E) [9]
  • Gyamfi Fie
Wobue ,afe1927
Akyem abrosan
  • Cadburi Fie(E) -
  • Lugaad House (E) -
  • Livingstone House (E) -
  • Kwapon Fie (W) -

Mmaayewaa Afie[sesa]

  • Kingsli Fie (E) -
  • Makati Fie (E) -
  • Slεsa House (E) - named after Mary Mitchell Slessor, a Scottish missionary in Nigeria
  • Klak (E) -
  • Susan Ofori-Atta Fie (W) - named after Susan Ofori-Atta, Ghana's first female medical doctor
  • Anne Baeta Gyiage House (W) – n
  • O. A. A. House (W) - n
  • Y. E. A. Mills (E) -
  • Yɔis Ayee House (E) -

Sukuu Mpanimfoɔ[sesa]

Name Berɛ
Ɔsɔfo. A. G. Freisa, C.B.E. 1924-35
Ɔsɔfo. H. M. Greis 1935–41
Ɔsɔfo. R. W. Stopfɔd, K.C.V.O., C.B.E. 1941-45
Owura. H. C. Niell 1946-49
Owura. P. G. Rendall 1949-53
Owura. W. E. Winlaw, T.D 1954-59
Dɔkota. D. A. Kyapman Nyaho, C.B.E. 1959-63
Dɔkota. I. K. Kyinebua, M.P. 1963-65
Nana Alan P. Rudwick, O.B.E., G.M., 1965-77
 Kanon L. Ankra 1977-81
Owura A. A. Dade 1982-85
Owura. Rɔbɛt Winston Asiedu 1985-95
Owurayere Charlotte Brew-Grawes[10] 1995-02
Owurayere. Adelaide Kwami, G.M. 2003-07
Owurayere. Bitris T. Adom 2007-17
Owurayere. Yɔis R. Addo 2017-

Ayɔnkɔfa[sesa]

Aggrey Asεnmaak

Nsɛmkwaa[sesa]

File:Kuzunik.jpg
"Kusnik"

Akyem[sesa]

Nhwehwɛmu[sesa]

  1. "Achimota School: 15 Successful Ghanaians Who Attended The Legendary College". Ghana News Today | Latest News on BuzzGhana.com (in American English). 3 March 2017. Archived from the original on 23 February 2018. Retrieved 23 February 2018. {{cite news}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (help)
  2. "Throwback Thursday: Which is the best 'jama' school? Motown or Presec?". www.ghanaweb.com (in English). Archived from the original on 23 February 2018. Retrieved 23 February 2018. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (help)
  3. "Robert Mugabe: The Early Years - Global Black History". Global Black History (in American English). 17 February 2012. Archived from the original on 9 December 2017. Retrieved 24 June 2018. {{cite news}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (help)
  4. Effah, K. "7 big names in Ghana who went to Achimota School". Yen.com.gh - Ghana news. (in American English). Archived from the original on 24 June 2018. Retrieved 24 June 2018. {{cite news}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (help)
  5. Achimota School Capital Campaign, 24 July 2011, Ac2010.org. Accessed 31 August 2011.
  6. Frederick Gordon Guggisberg, quoted in Stephanie Newell, Literary Culture in Colonial Ghana: How to Play the Game of Life Nhwɛsoɔ:Webarchive, 2002, Manchester University Press, 256 pages, p. 93. ISBN 978-0719062742
  7. https://www.ghanagrio.com/content/landmarks/593-achimota-secondary-school.html
  8. https://www.ghanagrio.com/content/landmarks/593-achimota-secondary-school.html
  9. https://www.ghanagrio.com/content/landmarks/593-achimota-secondary-school.html
  10. Archive copy, archived from the original on 2017-04-14, retrieved 2019-02-03{{citation}}: CS1 maint: archived copy as title (link)